Grzegorz z Żarnowca (ok. 1528–1601), polemista kalwiński. O pochodzeniu i młodości G-a brak danych. Był niewątpliwie plebejuszem (czego potwierdzenie znaleźć można w pismach polemicznych), a przypisywane mu pochodzenie szlacheckie i nazwisko Koszarski (Koszutski) nie ma żadnego potwierdzenia w źródłach. Natomiast nazwisko Koszar występowało wśród mieszczan żarnowskich. Miejscem urodzenia G-a był najprawdopodobniej Żarnowiec w pow. olkuskim, za czym przemawia teren jego późniejszej działalności, aczkolwiek sugestie Siarczyńskiego, że pochodził z Podgórza, wskazywałyby na Żarnowiec w pow. gorlickim. Nie wiadomo, gdzie i jakie ukończył studia. Nie ma go w albumie Akad. Krak. i nie był także za granicą, gdyż wyraźnie podkreśla to Jakub Zaborowski. Posiadał jednakże dużą wiedzę teologiczną, która znalazła swój wyraz w jego pismach polemicznych, a także była bardzo wysoko podnoszona jeszcze w początkach XVII w., i to również przez pisarzy ariańskich (np. Adama Chrząstowskiego).
Pierwsze źródłowo udokumentowane wystąpienie G-a miało miejsce na synodzie włodzisławskim 8 X 1566 r. Był wówczas katechistą w Krzęcicach. W r. 1570 był G. ministrem u Leonarda Strasza i wraz z nim udał się na synod do Sandomierza. Brał także udział w spotkaniu w Bodzęcinie, gdzie zetknęli się jadący na synod Glicznerowie i S. Turnowski z niektórymi przedstawicielami zboru małopolskiego. W odbytej wówczas dyskusji na tematy wyznaniowe opowiedział się G. stanowczo po stronie konfesji helweckiej, odcinając się zdecydowanie od konfesji augsburskiej. Początkowo kwestionował także wyznanie braci czeskich, jako niezgodne z konfesją helwecką, ale pod wpływem towarzyszy zmienił zdanie. 1 VI 1578 r. brał G. udział w synodzie generalnym piotrkowskim, jako minister w Bogdanowie w pow. piotrkowskim, gdzie właścicielami byli Krzysztoporscy. Bliskie więzy z patronami, jakie nawiązał w czasie swojej kilkuletniej zapewne pracy w Bogdanowie, przetrwały do końca życia G-a. Janowi Krzysztoporskiemu, stolnikowi sieradzkiemu, dedykował G. swoje pisma polemiczne jeszcze w wiele lat później po odejściu z Bogdanowa, a jedno z nich, Apomaxis, J. Krzysztoporski wydał własnym nakładem. Z Bogdanowa przeszedł G. do Włoszczowej, gdzie pod patronatem M. Krezy z Bobolic pozostał do końca życia. Jako minister włoszczowski brał udział w synodach włodzisławskich 19 VI 1583 i 2 IX 1589 r. Na synodzie 1589 r. posłowie ze zboru krakowskiego wystąpili z prośbą, aby G. został kaznodzieją w ich zborze. Synod, zasłaniając się jednak ważnymi powodami, odmówił. Mimo iż G. w hierarchii kościelnej doszedł tylko do godności ministra, cieszył się bardzo dużym poważaniem wśród współwyznawców, które zdobył sobie głównie jako autor Postilli oraz świetny kaznodzieja («kalwiński Skarga»). Wyraziło się to na synodzie toruńskim 1595 r., gdzie G. pełnił nie tylko obowiązki kaznodziei, ale wybrano go do komisji, która miała podjąć ostateczną polemikę z Pawłem Gerike i skłonić go do przyjęcia i podpisania konsensu sandomierskiego. Dał wówczas G. wyraz swoim dążeniom do zjednoczenia protestantów. W r. n., na synodzie dystryktowym we Włoszczowej (9–11 II 1596), jako zaprawionemu w polemice z arianami, polecono G-owi, aby wraz z ks. Janem z Secemina dokonał ostatecznej korekty bliżej nie znanej książki przeciw F. Socynowi. Po raz ostatni wystąpił G. na zjeździe ewangelików i prawosławnych w Wilnie 15 V 1599 r., gdzie uczestniczył w dyskusjach pomiędzy przedstawicielami obu wyznań.
4 V 1601 r. G. już nie żył. Zebrany w tym dniu synod podkreślał duże zasługi G-a jako polemisty i uchwalił ogłosić drukiem jego nie wydane dotychczas dzieła. Wyznaczono nawet specjalną komisję, która miała zająć się ich przygotowaniem i przedstawić je na synodzie secemińskim w r. 1602.
Głównym dziełem G-a była Postilla albo wykład Ewanieliy Niedzielnych y Świąt uroczystych… (I. wyd. 1582, 2. 1597–1605). Jak wynika z zamieszczonej na wstępie przedmowy P. Gilowskiego, była ona odpowiedzią ewangelików na postyllę ks. Jakuba Wujka. G. zawarł w swojej postylli zarówno własne poglądy teologiczne, które można scharakteryzować jako umiarkowane, zgodne z konfesją sandomierską 1570 r., a także wiele miejsca poświęcił polemice z katolicyzmem. Szczególnie ostre były jego ataki na jezuitów, głównie ks. Wujka. Bronił również G. Mikołaja Reja przed zarzutem, że podjął się napisania postylli nie mając odpowiedniego wykształcenia. Postilla wywołała polemikę ze strony duchowieństwa katolickiego. Szczególnie gwałtownie wystąpił przeciw niej Wujek w nowym wydaniu swojej „Postylli” (1584 r.), w której poświęcił polemice z G-em dwie osobne części. G. podjął obronę swojej postylli natychmiast. Wydana w r. 1584 Obrona Postylle Ewangelickiej… składała się z dwóch części. Pierwsza była krytyką dzieła jezuity, druga – obroną własnego stanowiska. Ton polemiki był tutaj o wiele gwałtowniejszy niż w samej Postilli. Przeciwko postylli G-a występował jeszcze dwukrotnie jezuita Stanisław Grodzicki („O jedney osobie w używaniu Sakramentu Ciała Pańskiego…”, 1589 i „Prawidło wiary haeretyckiej...” 1592), a już po śmierci G-a atakował go kanonik krakowski Andrzej Łukomski („Obrona używania pod jedną osobą Sakramentu Ciała y Krwie Chrystusa…”, 1619 i „Examen kazania Grzegorza ministra…” 1624).
Z drugiej strony postylla zyskała bardzo pozytywną ocenę wśród współwyznawców. Mimo że powstała wyraźnie pod wpływem pisarstwa Rejowego, trudno odmówić jej dużej oryginalności ujęcia i należy ją zaliczyć do najciekawszych zabytków polskiej postyllografii ewangelickiej. Wywarła ona dość duży wpływ na późniejszych postyllografów (Kraiński, Dambrowski), a także przełożono ją na j. niemiecki (H. Kurtzbach, ok. 1593) i podobno czeski. W r. 1864 wydał Postillę teolog ewangelicki T. Haase. Postilla skierowana była głównie przeciw Kościołowi katolickiemu.
Osobno zajął się natomiast G. polemiką z arianami. Ok. r. 1598, zachęcony przez swych patronów, Marcina Krezę z Bobolic i Andrzeja Oleśnickiego z Oleśnicy, wydał G. dziełko przeciw F. Socynowi, pt. Apokatastasis to iest naprawa artykułu naygruntownieyszego o dosyć uczynieniu sprawiedliwości Bożey przez Chrystusa… W obronie boskości Chrystusa wystąpił w r. 1598 także w książeczce Clypeus albo Tarcz Duchowna…, gdzie ostro atakował m. in. pierwiastki racjonalizmu w arianizmie. Wystąpienia te spowodowały szybką replikę ze strony braci polskich. Przeciwko Apokatastasis wystąpił Piotr Statorius (młodszy) w „Obronie Sentencyey o sposobie zbawienia naszego przez Chrystusa Pana…” (ok. 1600), a Jan Licinius w „Catalipsis” odpowiedział na Clypeus. Z tym ostatnim G. podjął polemikę, wydając w r. 1600 Apomaxis albo zniesienie niesłuszney skazy Jana Liciniusa, w którym zajął się szczegółowo obroną dogmatu o Trójcy.
Wymienione pozycje nie obejmują całej działalności polemicznej G-a, ale tylko jego najbardziej reprezentatywne prace. Mimo różnych ocen w literaturze historycznej, należy zaliczyć G-a do wybitniejszych pisarzy teologicznych polskiego kalwinizmu z końca XVI w.
Estreicher; Enc. Kośc.; Podr. Enc. Kośc.; Boniecki, XIII (Krzysztoporscy); – Grabowski T., Piotr Skarga na tle katolickiej literatury religijnej w Polsce w. XVI, 1536–1612, Kr. 1913; tenże, Z dziejów literatury kalwińskiej w Polsce (1550–1650), Kr. 1906; Halecki O., Zgoda sandomierska 1570, W., Kr. 1915; Kolbuszewski K., Postyllografia polska XVI i XVII w., Kr. 1921; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, P. 1853; tenże, O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, P. 1835; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, II; – Cztery broszury polemiczne z pocz. XVII w. oprac. H. Górska, L. Szczucki, K. Wilczewska, W. 1958, Bibl. Pisarzy Reform., 1; Smend G., Die Synoden der Kirche Augsburgischer Konfession in Grosspolen, „Jahrb. d. Theologischen Seminars der Unierten Ewangelischen Kirche in Polen” Bd 2: 1930; – AGAD: Rkp. Acta conclusiones orthodoxarum Synodarum provincialium in Minore Polonia. Dep. Wl. 38.
Halina Kowalska